Tháng 5 năm 2017, Thư viện Cội Rễ là dự án đầu tiên được Sông Mã thành lập. Thư viện hoạt động tại địa bàn xã La Pán Tẩn, huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái. Tháng 11/2021, dự án chính thức chuyển giao lại toàn bộ số sách và cơ sở vật chất cũng như phòng thư viện cho bản Trống Tông quản lý. Đồng thời, dự án rút vai trò của Sông Mã tại La Pán Tẩn.
Điểm qua các dấu mốc của Thư viện Cội Rễ
Giai đoạn từ tháng 11/2016 đến tháng 5/2017, Sông Mã đã thực hiện khâu khảo sát thực địa và chuẩn bị cho dự án Thư viện Cội Rễ.
Tháng 5/2017: Thư viện Trống Tông được thành lập tại phòng trống thuộc điểm trường cũ bản Trống Tông, với sự giao ước giữa 2 bên là Sông Mã và địa phương (Chính quyền Xã, đại diện Bản).
Tháng 7/2018: Thành lập tủ sách tự quản tại nhà em Dào có tên "Phòng đọc của Dào" thuộc bản Trống Páo Sang.
Tháng 11/2019: Thành lập tủ sách tự quản tại nhà em Mai có tên "Phòng đọc của Mai" thuộc bản La Pán Tẩn.
Thư viện Cội Rễ sau 5 năm thực hiện dự án tại La Pán Tẩn với từng bước thử nghiệm, thay đổi đã hình thành được mô hình 3 giai đoạn của một điểm đọc như sau:
Giai đoạn 1 - Thành lập điểm đọc.
Ở giai đoạn này, sách được hiện diện gần gũi với các em. Dự án tạo không gian kết nối các em nhỏ chủ yếu từ cấp 1, cấp 2 với nhau từ đó hình thành nên các "Cộng đồng đọc sách" xung quanh điểm đọc. Ngoài ra,Thư viện Cội Rễ cũng không giới hạn bạn đọc.
Giai đoạn 2 - Tự quản: Các em chủ chốt tự quản lý điểm đọc
Các hoạt động được tổ chức tại các chương trình (Đọc sách cùng em, chia sẻ sách, chơi cờ, vẽ tranh, giải đấu, chiếu phim,...)
Giai đoạn 3 - Tự vận hành: Các em tự quản lý - tổ chức sinh hoạt thư viện
Dự án hướng dẫn các em tự vận hành thư viện và rút vai trò của Sông Mã tại địa phương.
Thư viện Cội Rễ La Pán Tẩn
Giải trình và đúc rút kinh nghiệm
Thư viện Cội Rễ tại La Pán Tẩn đã đi đến giai đoạn 3. Tuy nhiên thư viện Trống Tông và các phòng đọc tự quản hoạt động chưa thực sự hiệu quả. (Điểm đọc có hoạt động nhưng không thường xuyên và không nhiều bạn tham gia) vì nhiều lý do. Trong đó, có 2 lý do chính như sau:
Lý do thứ 1: Nội lực dự án chưa đủ mạnh để có thể có tác động đến thực trạng tại các điểm đọc.
Lý do thứ 2: Các vấn đề bên ngoài tác động đến cộng đồng đọc sách: Tiếp cận công nghệ (smartphone), Thực trạng lao động tại La Pán Tẩn,...
Xét trên những phương diện trên, Dự án Thư viện Cội Rễ chính thức rút vai trò khỏi thư viện của La Pán Tẩn. Các vấn đề về Thư viện Trống Tông, Phòng đọc của Mai, Phòng đọc của Dào từ nay về sau sẽ do các em (đối với các phòng đọc) và Bản (đối với Thư viện Trống Tông) quyết định.
Đi sâu hơn vào quá trình 05 năm hoạt động tại La Pán Tẩn, dự án đã giải trình lý do qua buổi họp Thôn Sông Mã vào tháng 05.2022 như sau:
Về bối cảnh địa phương: Mật độ dân số cao nhì huyện Mù Cang Chải. Khai thác mỏ tác động đến tự nhiên - kinh tế - xã hội toàn bộ người dân tại La Pán Tẩn. Trong đó học sinh cuối cấp 2, học sinh cấp 3 hoặc sau cấp 3 có xu hướng đi làm thuê do sinh kế tại địa phương không đủ đáp ứng.
Kết quả: trẻ em gắn bó với quê hương mình không nhiều và sớm phải lo nghĩ chuyện cái ăn cái mặc. Thư viện cộng đồng không còn là niềm yêu thích, ưu tiên của các em.
Bối cảnh xã hội: Sử dụng Smartphone
Số lượng trẻ cấp 2 - cấp 3 tại La Pán Tẩn sử dụng điện thoại đạt gần như 100%. Tần suất sử dụng rất nhiều. Các hoạt động phổ biến: Mạng xã hội (Facebook, Tiktok,...), Chơi game, Bán hàng online, Mua sắm online,...
Kết quả: Các em bị thu hút bởi các hoạt động giải trí nhanh thay vì các hoạt động sinh hoạt cộng đồng, tư duy. Các hoạt động trong chương trình sách khó lôi cuốn các bạn tới thư viện.
Độ nhờn khi Tình Nguyện Viên xuất hiện trong suốt 05 năm:
Khuyến đọc đều đặn và bền bỉ là điều mà Cội Rễ luôn hướng đến. Tuy nhiên khi sự hiện diện của TNV đã trở nên quá quen thuộc thì tác động đến bọn trẻ về sách cũng không còn quá sâu sắc.
Thư viện Cội Rễ đơn độc.
Xét trên phương diện cộng đồng, CR01 không nhận được sự ủng hộ tuyệt đối từ địa phương và thiếu gắn kết với cộng đồng ủng hộ vì thiếu những kết quả được gửi lại định kỳ. Riêng tại La Pán Tẩn, đã 05 năm trôi qua và kết nối không rõ ràng đều đặn đã dẫn đến niềm tin tại địa phương khó có thể xây dựng lại.
Đội ngũ nhân sự
Đa số đều xuất thân từ sinh viên, người đi làm chưa có kinh nghiệm trong công tác xã hội.
Kết quả: Không thể giải quyết các về của dự án.
Trong khuôn khổ bài viết này, mục đích chính là để Thư viện Cội Rễ và Sông Mã nhìn nhận thành thật về những yếu điểm, những lý do buộc phải dừng lại tại La Pán Tẩn.
Năm năm đã qua, Thư viện Cội Rễ cũng trưởng thành hơn rất nhiều. Với tất cả những câu chuyện được ghi lại trên hành trình ấy, Cội Rễ tin rằng đó là những hạt giống tốt đẹp được gieo trồng nơi các bạn nhỏ. Là hạt giống của niềm yêu thích đọc sách.
Dự án Thư viện Cội Rễ sẽ không còn hoạt động tại La Pán Tẩn trên phương diện kỹ thuật dự án. Tuy nhiên, kết nối với La Pán Tẩn là điều mà cho đến ngày nào dự án còn tồn tại, Sông Mã còn tồn tại thì điều ấy vẫn còn hiện diện. Chương trình gần nhất, tháng 7 năm 2022, CR01 đã minh chứng điều đó bằng hành động tặng sách cho từng bạn trong cộng đồng đọc sách La Pán Tẩn. Trong tâm tưởng của các thành viên dự án, La Pán Tẩn là niềm tự hào và là sự trăn trở không hồi kết.
Áo xanh tiếp bước trên chặng đường mới của Thư viện Cội Rễ
Hành trình đi sâu vào hoạt động khuyến đọc vùng cao tại La Pán Tẩn là một trong những đúc kết quan trọng để Thư viện Cội Rễ chuyển hướng dự án hoạt động thiết thực hơn.
Mục đích sau cùng của Cội Rễ là gì?
Là khuyến đọc và trao cơ hội để các bạn trẻ vùng cao tự mình vận hành và tiếp nối thư viện cho các thế hệ sau.
